Nhân Nghĩa trong Văn Chương Bình Dân

Nhân Nghĩa trong Văn Chương Bình Dân

 

Trong môi trường văn hoá Việt, hai từ “nhân nghĩa” thường đi đôi với nhau và có ý nghĩa thông dụng là có lòng thương người và hành vi hợp với đạo lý, với lẽ phải. Tuy nhiên, đứng về phương diện giới hạn ý nghĩa của từ ngữ thì “lòng thương người” tương đối ít nêu lên những thắc mắc, nhưng những cụm từ “đạo lý” và “lẽ phải” thì không phải ai cũng hiểu như nhau. Có thể trong một môi trường văn hoá nhất định, ngữ nghĩa của những từ này có nhiều đồng thuận mặc dù giới hạn của đồng thuận cũng có thể rất co giản tuỳ theo trình độ suy tư và học vấn.

Bài này tập trung vào: (1) việc đào sâu ngữ nghĩa của cụm từ “nhân nghĩa”,  (2) ảnh hưởng của ý nghĩa của những cụm từ này trong văn hoá Việt, nhất là trong quan điểm của người bình dân qua cao dao, tục ngữ, v.v…, và (3) sự khác biệt của ảnh hưởng của những quan điểm này giữa giới khoa bảng và đại đa số người bình dân.

Trước hết, chúng ta cùng tìm hiểu ý nghĩa của từ “nhân”.

Cuốn Hán-Việt Từ-Điển (1957) của Đào Duy Anh định nghĩa từ “nhân” (仁 ) là : Hột giống – lòng thương người – Thân yêu. Nguyễn Văn Khôn trong cuốn Hán-Việt Tự-Điển (1959) định nghĩa từ “nhân” là: Hột giống – nhân đức – lòng thương người – Họ. Hán Việt Từ Điển Trích Dẫn do Đặng Thế Kiệt biên tập trên mạng định nghĩa “nhân” là: Đức khoan dung, từ ái, thiện lương.

Từ những định nghĩa này, ta thấy mẫu số chung là “lòng thương người” như là ngữ nghĩa chính xác (denotation) của “nhân”. Tuy nhiên, từ “nhân” trong Khổng giáo bao gồm một không gian ngữ nghĩa rộng lớn hơn nhiều. Trong sách Luận Ngữ 論語 có câu: “Tử Trương vấn nhân ư Khổng Tử. Khổng Tử viết: năng hành ngũ giả ư thiên hạ vi nhân hĩ. Thỉnh vấn chi, viết: cung, khoan, tín, mẫn, huệ [子張問仁於孔子. 孔子曰: 能行五者於天下為仁矣. 請問之, 曰: 恭, 寬, 信, 敏, 惠]” (Dương Hóa 陽貨). Nghĩa là: “Tử Trương hỏi Khổng Tử về đức nhân. Khổng Tử đáp: Làm được năm đức trong thiên hạ thì gọi là nhân. (Tử Trương) xin hỏi là những đức gì, Khổng Tử đáp: Cung kính, khoan hậu, tín nghĩa, cần mẫn và từ ái.”

Nói cách khác, nội hàm ngữ nghĩa (connotations) của từ “nhân” còn bao gồm ý nghĩa cung, khoan, tín, mẫn, và huệ. Cung (恭) là sự kính trọng, tôn kính. Khoan (寬) là sự độ lượng, không nghiêm khắc. Tín (信) là giữ đúng lời, đáng tin cậy. Mẫn (敏) là cần cù, gắng gỏi. Huệ (惠) là lòng thương người, lòng nhân ái (Hán Việt Từ Điển Trích dẫn).

Như vậy, nghĩa hẹp chính xác của từ “nhân” là lòng thương người và nghĩa rộng của “nhân” là ngoài lòng thương người đòi hỏi phải biết kính trọng người khác; phải khoan hồng, độ lượng; phải đáng tin cậy; và phải luôn luôn kiên trì, cố gắng học hỏi. Hơn nữa, hệ luận của chữ “tín” [đáng tin cậy] là chữ “thành” (誠) có nghĩa là lòng chân thật, vì con người không thể đáng tin cậy mà không chân thật được. Do đó, cụm từ “thành tín” thường đi đôi với nhau. 

Còn “nghĩa” phải được hiểu như thế nào?

Hán Việt Từ Điển Trích Dẫn định nghĩa là: Sự tình đúng với lẽ phải, thích hợp với đạo lý. Đào Duy Anh định nghĩa là: Việc theo đường lối phải – Đạo chính – Việc nên làm – Hào Hiệp – tương đối với chữ “lợi” (利) (Hán-Việt Từ-Điển, 1957). Theo tác giả Nguyễn Thị Luận trong bài “Góp phần tìm hiểu phạm trù “nghĩa” trong học thuyết chính trị-đạo đức của Nho giáo sơ kỳ” thì “Trong Từ điển Bách khoa thư triết học Trung Quốc do Nhà xuất bản Mưsli, Mátxcơva ấn hành năm 1994, mục từ nghĩa giải thích rằng, “nghĩa (義, 义) là bổn phận/chính nghĩa, là sự công bằng mang tính bổn phận .”

Qua những định nghĩa này ta thấy những thành tố ngữ nghĩa (semantic features) của từ “nghĩa” bao gồm ý niệm “lẽ phải, đạo lý, công bằng, và bổn phận.” Tuy nhiên, muốn hiểu rõ hơn về ý nghĩa của từ “nghĩa”, chúng ta còn phải tìm cho được sự đồng thuận về cụm từ “lẽ phải”, và của cụm từ “đạo lý” trong nhận thức về ý nghĩa của hai cụm từ này. Điều này có thể thực hiện được qua phương pháp (1): khai triển những thành tố ngữ nghĩa của từ, như thí dụ về Khổng Tử vừa trích dẫn trên đây hay là phương pháp (2): trưng ra những từ có ý nghĩa đối nghịch với những từ cần được định nghĩa. Phương pháp (1) trong nhiều trường hợp, nhất là đối với những từ trừu tượng, có thể là một con đường không có điểm đến vì từ trừu tượng này lại cứ liên tục được định nghĩa bằng một hay nhiều từ trừu tượng khác. Phương pháp (2), ít nhất cũng có thể vừa đưa ra một đề nghị về ý nghĩa của từ vừa minh định giới hạn cho việc truy cứu ngữ nghĩa. Đào Duy Anh, ngoài định nghĩa bằng cách khai triển những thành tố ngữ nghĩa của từ “nghĩa” [phương pháp (1)], còn gợi ý cho chúng ta đi theo phương pháp (2) bằng cách thêm vào định nghĩa của từ “nghĩa” cụm từ “tương đối¹ với chữ lợi (利)”.

Trong sách Luận Ngữ, Khổng Tử đề cập đến lợi 24 lần. Quan điểm chủ đạo của Khổng Tử tập trung vào đạo “nhân”, nhưng chúng ta thấy là đạo “nhân” của Khổng Tử bao hàm cả ý nghĩa của “nghĩa”, và “nghĩa” trong quan niệm của Khổng Tử vừa tương phản vừa liên hệ với “lợi”. “Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu nhân dụ ư lợi君 子 喻 義, 小 人 喻 於 利. [Quân tử hiểu rõ về nghĩa, tiểu nhân hiểu rõ về lợi] (Luận Ngữ, Lý Nhân IV, 16). Quân tử khác và tương phản với tiểu nhân, “nghĩa” khác và tương phản với “lợi”. Theo Khổng Tử, mặc dù “nghĩa” tương phản với lợi, nhưng không phủ định lợi mà “lợi” được sử dụng như là một công cụ điều hướng hành vi cho đúng với đạo lý mà thôi: “kiến lợi tư nghĩa” [thấy lợi nghĩ đến nghĩa], nghĩa là khi thấy lợi thì con người phải nghĩ đến lẽ phải, sự công bằng, và bổn phận của mình đối với những điều này.

Khổng Tử đặt “nhân” cao hơn “nghĩa” với “nhân” bao trùm “nghĩa”. Mạnh Tử thì nâng “nghĩa” lên ngang hàng với “nhân” qua phạm trù “nhân nghĩa”, hoàn toàn tương phản và phủ định “lợi”. Cũng như Mạnh Tử, Tuân Tử cũng lấy “nhân nghĩa” làm phản đề với và phủ định “lợi”. Tuy nhiên quan điểm tương phản và phủ định “lợi” của Tuân Tử mang tính quyết liệt hơn vì triết thuyết của Mạnh Tử dựa trên tiền đề bản tính nguyên thuỷ của con người là thiện trong lúc bản thể luận (ontology) của Tuân Tử về con người là tính ác. Do đó, tính tương phản và phủ định của Tuân Tử dựa trên cơ sở “lý” hơn là “đức”. Tuân Tử viết: “Nhân là yêu, nghĩa là lý, người nhân yêu người, người nghĩa theo lý.”² Tuân Tử, thầy của Hàn Phi và Lý Tư, có thể xem là tiền thân của trường phái pháp gia trong triều đại nhà Tần.

Trở lại vấn đề ý nghĩa của từ “nghĩa”, ta có thể dung nạp cả hai phương pháp: phương pháp truy tầm những thành tố ngữ nghĩa lẫn phương pháp dùng từ đối nghịch để có một ý niệm chính xác về ý nghĩa của từ “nghĩa”. “Nghĩa” có thể được định nghĩa như là “bổn phận thực thi sự công bằng dựa vào lẽ phải [lý], vào đạo lý; và lẽ phải, đạo lý có thể đòi hỏi khước từ tư lợi.” Như vậy, nhân nghĩa là ý niệm về lòng thương người và lòng thương người đòi hỏi sự kính trọng người khác, sự khoan hồng, độ lượng, sự đáng tin cậy, lòng chân thành, và sự kiên trì, cố gắng học hỏi; và là bổn phận thực thi sự công bằng dựa theo lẽ phải, đạo lý, khước từ tư lợi. 

Đây là những ý niệm cơ bản trong Nho giáo mà tầng lớp trí thức đã tầm học và thấm nhuần qua bao nhiêu thế kỷ, rõ ràng nhất là từ thế kỷ thứ X đến đầu thế kỷ thứ XX. Tuy nhiên, tầng lớp Nho sĩ này chiếm một tỉ lệ dân số rất nhỏ mà đa số ra làm quan; số còn lại làm nghề dạy học ở các vùng đô thị hoặc ở các làng mạc thuộc vùng thôn quê. Một số các con em trong các làng, xã đã đến nhà các “thầy đồ”, tìm sư học đạo. Do đó, ảnh hưởng của những ý niệm này đã được lan truyền trong các gia đình đại chúng bình dân khắp vùng thôn quê. 

Chúng ta thử tìm hiểu và xét định mức độ của những ảnh hưởng này trong quần chúng dân dã qua văn chương bình dân như ca dao, tục ngữ, v.v… 

1. Ý nghĩa của từ “nhân” trong văn học dân gian

Người bình dân quan niệm “nhân” hay “nhơn” là căn bản, là cái gốc của con người. Cây mà gốc rễ không bám đất hay bị hư thối thì cây sẽ chết. Người mà không có “nhân” thì không phải là người.

Người không nhân như chân không rễ. 

Do đó người dân rất quý trọng những người lấy “nhân” làm chuẩn mực cho cuộc sống.

Họ trân quý “nhân” đến mức độ lấy “nhân” làm “đạo” và lấy “nhân đạo” làm tiêu chuẩn cho việc quyết định về tình yêu và hôn nhân hơn là của cải, giàu sang, danh vọng.

1.1. Tình yêu

Người bình dân trân quý “nhân đạo”, lấy “nhân đạo” làm nền tảng cho cuộc sống, làm tiêu chuẩn cho việc quyết định về tình yêu và hôn nhân. Nhưng người bình dân hiểu ý nghĩa của từ “nhân” như thế nào?

Trong quan niệm “nhân đạo” của người bình dân, tình yêu là cốt lõi. Trước tiên, tình yêu này được thể hiện qua những cảm xúc và hành vi đối với cha mẹ, đặc biệt nhất trong văn học bình dân là tình yêu đối với mẹ.

Bâng khuâng nhớ mẹ, chín chiều ruột đau.

Nhưng căn bản là sự liên kết này, ngoài tình yêu, còn được tôn vinh thành đạo, “đạo vợ chồng”, con đường chính đáng với những phép tắc, quy củ mà con người phải tuân theo.

Mặt khác, tình yêu không chỉ được giới hạn trong phạm vi gia đình mà còn giăng trải ra đến những người khác nữa. Tình thương đối với tha nhân còn được người bình dân khuyến cáo là nên thương người như ta thương chính bản thân.

Thương người như thể thương thân. 

Yêu con người, mát con ta.

Yêu người mới được người yêu ta. 

Đặc biệt là ngay cả đối với người giúp việc trong gia đình, mà các nhà tư sản trung lưu có thói quen gọi là “đày tớ”, thường bị đối xử bất công, có khi tàn nhẫn, thì người bình dân lại có một khuyến cáo rất nhân bản:

Một điểm nổi bật nữa là người bình dân đối kháng sự phân biệt phái tính trong tình yêu của cha mẹ đối với con cái. Trong một xã hội nặng về ảnh hưởng văn hoá Trung hoa như xã hội Việt Nam, người đàn ông, nói chung, chiếm hữu nhiều đặc quyền mang tính áp chế đối với phụ nữ. Trong số con cái thì con trai thường được quý trọng hơn con gái, nhất là người con trai trưởng. Văn hoá dân dã phản đối quan điểm này.

1.2. Sự kính trọng

Trong tình yêu, còn có sự kính trọng, nhất là kính trọng đối với cha mẹ.

Thờ thì dễ, giữ lễ mới khó. 

Em thì phải kính trọng anh, chị.

Văn hoá, phong tục đòi hỏi đặc biệt phải kính trọng người lớn tuổi.

Cụ già như cha như mẹ, không nên coi rẻ coi thường. 

Không kính lão thì chó nhai xương. 

Yêu trẻ, trẻ đến nhà; kính già, già để tuổi cho.

Kính lão đắc thọ. 

Giao tế xã hội còn đòi hỏi phải kính trọng mọi người, nói chung.

Quý mình, đừng khinh người. 

Tuy nhiên, kính trọng không có nghĩa là luồn cúi trước quyền lực áp bức, một hành động mà người bình dân cho là đáng khinh bỉ.

Vào luồn, ra cúi. 

Đội trên, đạp dưới. 

Cắm đầu rụt cổ, luồn cúi cửa quyền. 

1.3. Phúc đức 

“Nhân” còm bao gồm ý nghĩa giúp đỡ người khác, một hành động mà người bình dân thường gọi là “làm phước” hay “làm phúc” có nghĩa là giúp đỡ, đem lại sự tốt lành cho tha nhân. Và người làm phước như vậy được gọi là người có “đức”, tức người có phẩm hạnh, tác phong tốt đẹp, đáng làm gương mẫu cho người khác. 

Trước làm phúc, sau gặp lành. 

Xui nhau làm phúc, không ai giục nhau đi kiện. 

Cứu được một người, phúc đẳng hà sa.

Cứu một người dương gian bằng một vàn âm ti. 

Một đòi hỏi thiết yếu đối với việc làm phước là cần giúp đỡ những người gặp phải hoàn cảnh hoạn nạn, khó khăn; như thế mới có ý nghĩa. Giúp những người ăn no, mặc đủ thì hành động không mang ý nghĩa nâng đỡ mà lắm khi có thể chỉ thể hiện sự xu nịnh mà thôi.

Một miếng khi đói bằng một gói khi no.

Nhiều ít cũng là ơn nghĩa, miếng khi đói bằng gói khi no. 

Thí một chén nước, phước chất bằng non. 

Nghèo với nghèo, giúp nhau lấy thảo; giàu mặc giàu, xu nịnh ai đâu. 

Một sự khôn ngoan khác của người bình dân về hành động “làm phước” là giúp phương tiện tốt hơn là giúp của vì “của” chỉ có hiệu lực nhất thời chứ phương tiện thì có thể giúp người có cơ sở để tự lập được và có tương lai.

Cho vàng không bằng trỏ đàng đi buôn. 

Làm phước còn đòi hỏi là người làm phước không nên mong muốn người khác biết đến hành động tốt đẹp của mình hay người được làm phước phải biết ơn hay trả ơn, mặc dù người chịu ơn có bổn phận phải ghi nhớ ơn đức ban phát cho mình. 

Làm phúc không cầu được phúc. 

“Nhân” trong lãnh vực “làm phúc” mang ý nghĩa hành động, và “đức” là hoa trái, là kết quả thu lượm được từ hành động này. Trong niềm tin về thuyết nhân quả rất phổ biến ở mọi tầng lớp trong xã hội Việt Nam, càng tích trữ nhiều “đức” càng mang lại nhiều kết quả tốt đẹp cho đời sống hiện tại của gia đình cũng như cho những thế hệ con cháu trong tương lai. Tích trữ tiền của, vàng bạc không bằng tích trữ phúc đức.

Đức trọng, quỷ thần kinh. 

Tu thân tích đức. 

Tích thiện phùng thiện, tích ác phùng ác. 

Tòng thiện như đăng, tòng ác như băng. 

Dĩ đức báo đức. 

1.4. Hiền lành 

Hiền lành là một thành tố khác của “nhân”. Một người có nhân đạo thì không thể độc ác. Hiền lành là căn tính của nhân. Người có “nhân” tất hiền lành. Tuy nhiên, một người hiền lành không hẳn là một người có nhân đạo, nghĩa là một người hiền lành không hẳn là một người đầy ắp tình yêu, một người luôn luôn kính trọng người khác, một người sẵn sàng làm phước, hay luôn luôn kiên trì, cần mẫn học tập. Cũng như đức tính hiền lành, mỗi thành tố vừa nêu trên, biệt lập, cũng sẽ không làm nên “nhân”. Nhưng hiền lành, một thành tố của “nhân”, là một đức tính của con người “nhân đạo” và đức tính này có thể luyện tập được, nên người bình dân, qua kinh nghiệm sống, thường khuyên răn con người phải hiền lành và từ đức tính hiền lành có thể học hỏi để thủ đắc những đức tính khác của “nhân”.

Cha mẹ hiền lành để phúc cho con. 

1.5. Khoan dung 

Đạo nhân còn đòi hỏi sự khoan dung, độ lượng. Một người có nhân đạo luôn luôn sẵn sàng tha thứ hoặc không để ý đến lỗi lầm của người khác, không xoi mói, không xét nét vụn vặt. Đức tính khoan dung, độ lượng là điều kiện thiết yếu của sự hoà thuận giữa cha mẹ với con cái, giữa vợ với chồng, và giữa người với người, dù cho có khác biệt về quan điểm.

Có dung kẻ dưới mới là lượng trên. 

Ăn cơm mới không nên nói chuyện cũ. 

Chín bỏ làm mười. 

Yêu nhau, chín bỏ làm mười. 

Ba vuông sánh với bảy tròn.

Nhất sự thuận, vạn sự lành. 

Dĩ hoà vi quý. 

Trên thuận, dưới hoà. 

1.6. Cần mẫn 

Sự cần mẫn trong Khổng giáo chú trọng đến sự kiên trì trong học tập, luôn luôn miệt mài tìm hiểu để trau dồi kiến thức và đạo đức. Đối với người dân nông thôn, vì đời sống đơn giản, chất phát, sự cần mẫn tập trung nhiều nhất vào việc canh tác, phương tiện sinh sống duy nhất của họ. Do đó, họ rất trân quý đức tính cần cù và kiên trì. Không những họ kiên trì trong công việc đồng áng mà còn kiên trì cả trong tình yêu đôi lứa.

Canh một chửa nằm, canh năm đã dậy. 

Đầu tắt, mặt tối. 

Chúng ta vừa duyệt qua ý nghĩa của từ “nhân” trong quan điểm của người bình dân như được thể hiện trong lối sống hằng ngày của họ. Bây giờ chúng ta hãy tìm xem người bình dân hiểu từ “nghĩa” như thế nào.

2. Ý nghĩa của từ “nghĩa” trong văn học dân gian 

Để có cơ sở đối chiếu quan điểm của người dân chất phát ở vùng thôn quê với quan điểm hàn lâm, người viết xin nhắc lại định nghĩa của từ “nghĩa” rút tỉa từ các từ điển như đã dẫn chứng ở phần trên: “nghĩa” bao gồm ý niệm lẽ phải, đạo lý, công bằng, và bổn phận.”

“Lẽ phải, đạo lý, công bằng, và bổn phận” là những từ trừu tượng có thể được cắt nghĩa khác nhau, và tuỳ bối cảnh văn hoá, có thể có ý nghĩa không những khác nhau mà còn có  thể đối nghịch nhau nữa. Trong xã hội truyền thống Việt, bổn phận của một người vợ là phải vâng lời, phục vụ và tuân phục chồng, như thế mới là người phụ nữ có đạo lý. Trong xã hội tân tiến ngày nay, yêu cầu này là một yêu cầu phản nhân quyền, mang tính cách kỳ thị phái tính, đi ngược với lẽ phải, và nếu áp đặt sẽ bị xem như là vi phạm pháp luật. Một thí dụ khác là tập tục ăn thịt người thân vừa mới mất của một số bộ lạc ở châu Phi. Đối với xã hội văn mình tân tiến, thì đây là một hành động man rợ. Nhưng đối với quan điểm của những người thuộc các bộ lạc này thì hành động ăn thịt người thân khi mới mất là một hành động biểu lộ sự đau buồn, thương tiếc giống như nghi thức “để tang”, và mang ý nghĩa siêu nhiên hướng dẫn linh hồn của người đã khuất trở về trong thân xác của thế hệ con cháu. (Wikipedia, Cannibalism).

Như vậy từ “nghĩa” thực sự có ý nghĩa gì trong quan điểm của người bình dân Việt Nam.

2.1. “Nghĩa” đồng nghĩa với tình yêu 

Trong ca dao, tục ngữ, người bình dân dùng từ “nghĩa” , trong một số trường hợp, đồng nghĩa với từ “nhân” trong ý nghĩa tình yêu đôi lứa:

2.2. “Nghĩa” cũng đồng nghĩa với “nhân nghĩa”

Ý nghĩa chính của từ “nhân” là tình yêu, là lòng thương người. Trong lúc đó người bình dân cũng dùng từ “nghĩa” với ý nghĩa tình yêu, nhất là tình yêu đôi lứa. Do đó, từ “nhân nghĩa” hay “nhơn nghĩa”, hay “nhân ngãi” cũng thường được dùng chung với nhau như một từ tổng hợp để chỉ tình yêu, nhất là tình yêu đôi lứa.

2.3. “Nghĩa” có nghĩa là “đồng cam cộng khổ”

Trong liên hệ vợ chồng, “nghĩa” bao gồm ý nghĩa luôn luôn khắn khít, gắn bó với nhau để ngọt bùi cùng hưởng, khổ cực cùng chịu.

Đôi ta là nghĩa tào khang,

Xuống khe bắt ốc, lên ngàn hái rau. 

2.4.    “Nghĩa” bao gồm ý nghĩa “biết ơn” và “tìm cách đền ơn” 

Trước tiên là sự biết ơn và đền ơn công lao của cha mẹ sinh thành, nuôi dưỡng, và dạy dỗ. 

          Áo mẹ, cơm cha.

          Cha sinh không tày mẹ dưỡng. 

          Có nuôi con mới biết lòng cha mẹ. 

          Ơn cha là ba ngàn bảy, nghĩa mẹ là bảy ngàn ba.           

Chỗ ướt mẹ nằm, ráo xê con lại.

Con có cha như nhà có nóc, con có mẹ như măng ấp bẹ. 

Con mất cha như cây mất cành.

Con mất cha như gà mất tổ.

Cơm mẹ thì ngon, cơm con thì đắng. 

Cơm nặng, áo dày.

Nuôi con mới biết lòng mẹ cha. 

Ra công báo đáp ít nhiều phận con. 

“Nghĩa” cũng còn bao gồm ý nghĩa của “hiếu”. Hay nói cách khác “hiếu đạo” là hành động chứng tỏ sự biết ơn và tìm cách trả ơn cha mẹ.

Lá rụng về cội. 

Nước chảy về nguồn, lá rụng về cội. 

Cây có cội, nước có nguồn.

Ngoài việc nhớ ơn cha mẹ, nhớ ơn thầy là một điểm đặc thù của xã hội truyền thống Việt Nam. Điều này không có gì đáng ngạc nhiên vì sự giao tiếp giữa thầy và trò trong xã hội cổ học rất mật thiết như tình cha con. Trong hầu hết các trường hợp, học trò đến học ở nhà thầy, giúp đỡ quét dọn trong nhà thầy. Và giáo huấn không phải chỉ giới hạn trong văn chương, chữ nghĩa mà còn bao gồm cả luân lý, đạo đức để môn sinh trở thành người đạo đức toàn vẹn có thể gánh vác trách nhiệm xã hội. Luân lý, đạo đức là then chốt của nền cổ học: “Tiên học lễ, hậu học văn”. Do đó, vị trí thứ bậc của vai trò người thầy trong xã hội cổ học rất cao: “Quân, sư, phụ”. Trên hết là vua, thứ đến là ông thầy, và người cha đứng ở vị thế thứ ba. Sự tôn trọng thầy đến như thế cũng có căn do hữu lý ở điểm xã hội truyền thống cổ gồm 90% là nông dân, cho nên sự giáo huấn con em thành người đạo đức, tài năng gần như hoàn toàn là trách nhiệm của ông thầy. Truyền thống trọng thầy này vẫn được tiếp tục cho đến quá tiền bán thế kỷ thứ 20 mặc dù ở tiền bán thế kỷ 20, chương trình giáo dục đặt nặng kiến thức nhân văn và khoa học hơn là luân lý, đạo đức. Tuy nhiên chương trình giáo khoa vẫn có phần “luân lý, đạo đức” ở bậc tiểu học và “công dân giáo dục” ở bậc trung học. Nói chung, phụ huynh và học sinh vẫn quý trọng thầy cô và mặc nhiên cũng mong đợi thầy cô có tác phong đạo đức, làm gương mẫu cho con em.

Không thầy, đố mầy làm nên. 

Một chữ nên thầy. 

Một chữ nên thầy, một ngày nên nghĩa. 

Nhất tự vi sư, bán tự vi sư. 

Có trọng thầy mới được làm thầy. 

Có thờ thầy mới làm được thầy. 

Không thầy, không sách, quỷ thần không trách được. 

Mồng một tết cha, mồng ba tết thầy. 

Biết ơn và tìm cách trả ơn là một đức tính không những chỉ được áp dụng cho cha mẹ, cho thầy cô mà còn được áp dụng với tất cả những ai đã làm ơn cho mình. 

Người bình dân đặt nặng vấn đề biết ơn và trả ơn. Họ thường nhắc nhở đến vấn đề “ơn nghĩa”. Và biết ơn có nghĩa là phải tìm cách đền ơn, và của đền đáp công ơn nên quý giá hơn là ơn nghĩa mình đã nhận được.

   Ăn cám, trả vàng. 

   Ăn đấu, trả bồ. 

   Ăn mận, trả đào. 

   Vay một, trả mười. 

   Ăn tấm, trả rặt [gạo nguyên hột]. 

   Của một đồng, công một nén. (1 đồng cân=1/10 lạng; 1 nén= 10 lạng)

   Ăn bát cơm dẻo, nhớ nẻo đường đi.

   Ân thâm, nghĩa trọng. 

   Vay nên ơn, trả nên nghĩa. 

   Muốn ăn quả chín, nhớ người trồng cây. 

   Uống nước, nhớ kẻ đào giếng. 

   Uống nước sông, nhớ mạch suối.

   Uống nước nhớ nguồn. 

   Có ơn phải sợ, có nợ phải trả. 

   Ân trả, nghĩa đền. 

   Ân báo, nghĩa đền. 

   Ân đền, oán trả.

   Muốn ăn quả chín, nhớ ơn người trồng.

   Ăn cây nào, rào cây ấy.   

   Ăn của Bụt, thắp hương giả Bụt. 

           Ăn của người, vâng hộ người.

   Uống nước dễ quên người đào mạch. 

   Uống nước, nhớ kẻ đào giếng. 

   Uống nước sông, nhớ ngọn nguồn.

   Ăn quả, nhớ kẻ trồng cây; uống nước sông, nhớ mạch suối. 

   Ăn quả, phải vun cây. 

   Ăn táo, phải rào cây táo. 

2.5. “Nghĩa” còn bao gồm ý nghĩa “thuỷ chung”

“Nghĩa” hay “nhân nghĩa” hay “tình nghĩa” với sự chú trọng vào từ “nghĩa” đòi hỏi sự thuỷ chung. Nói cách khác, thuỷ chung là hệ luận của nhân nghĩa. Và “nghĩa” đã trở thành đạo: “đạo nghĩa”:

Đạo lý đã được quần chúng chấp nhận sẽ chuyển hoá thành mạch sống của  nhân dân. Do đó người dân trân quý “đạo nghĩa” cũng như trân quý “nhân đạo” và lấy “đạo nghĩa” làm tiêu chuẩn cho tình yêu và hôn nhân.

Đường mòn, nhân nghĩa không mòn. 

Người bình dân trân quý nhân nghĩa, lấy nhân nghĩa là tiêu chuẩn cho tình yêu đôi lứa và hôn nhân, và nhân nghĩa đối với họ là một đạo lý:

Nhưng đạo đức, tác phong ở đây có nghĩa là gì.

Trổi bật nhất trong ca dao, tục ngữ là rất nhiều câu đề cập đến sự chung thuỷ trong mối tương giao nhân nghĩa của đạo vợ chồng.

Câu hỏi được đặt ra là tại sao “nhân nghĩa” lại đòi hỏi sự thuỷ chung? Thường thì người đàn bà chú trọng đến tình yêu hơn là “ơn nghĩa”, hơn là việc biết ơn và đền ơn. Đa số đàn bà chỉ muốn mãi mãi yêu chồng và luôn luôn được chồng yêu, và cắt nghĩa ý nghĩa của từ “nhân nghĩa” qua lăng kính tình yêu.

Nhưng một số người đàn ông, sau quan hệ vợ chồng một thời gian, không còn đắm đuối yêu đương người vợ như hồi mới cưới nữa. Lý do có thể vì bản chất của những người đàn ông này dựa hiện tượng phổ thông “quen lâu ngày hết quý”, hay vì nền văn hoá cổ truyền dung dưỡng sự dễ dãi cho người đàn ông trong việc giao tiếp nam nữ nên người đàn ông nghĩ là mình có quyền đi tìm hương sắc mới lạ.

Tình trạng này thường đưa đến cảnh đa thê trong xã hội cũ mà người đàn bà không có quyền phản đối. Trong xã hội hiện đại thì tình trạng này hoặc đưa đến cảnh ly dị hoặc ngoại tình. Dĩ nhiên là không phải người đàn ông nào cũng như thế, cũng như không phải người đàn bà nào cũng chỉ biết một mực yêu chồng. Nhưng sự lạt lẽo của người đàn ông đối với vợ, sau một thời gian chung sống, là một sự kiện khá thông thường trong xã hội Việt Nam, nên nền văn hoá bình dân của Việt tộc đã kiến tạo ra một cơ chế hữu lý lôi kéo người đàn ông ra khỏi hành vi bất công này đối với người đàn bà. Đó là mối tương giao vợ chồng đã được biến thành “đạo vợ chồng”. “Đạo vợ chồng” không chỉ dựa trên tình yêu [nhân] mà còn dựa trên sự biết ơn và bổn phận phải đền ơn [nghĩa] như là những nguyên tắc đạo lý công bằng phải tuân theo. Người vợ trong bối cảnh văn hoá cổ truyền, ngoài tình yêu đối với chồng, còn phải chịu bao nhiêu là lao khổ: mang nặng, đẻ đau, chăm nuôi con cái, suốt đời chăm lo cơm nước, nhà cửa, và hằng ngày tận tuỵ săn sóc cho chồng từng chút một, trong những lúc chồng lành mạnh cũng như những lúc đau yếu, bệnh hoạn. Sự đền ơn quý giá và chính đáng nhất của người chồng là phải luôn luôn ý thức và hành động bồi đắp tình yêu đối với người vợ. Tình yêu đúng nghĩa không phải chỉ là những cảm xúc đam mê, say đắm của thuở ban đầu mà còn là một nỗ lực phát huy sự hiểu biết trưởng thành, sâu rộng và liên tục về khả năng cùng nhau san sẻ những khó khăn, đau khổ cũng như những niềm vui, hạnh phúc bằng sự nâng đỡ, hỗ trợ, và hợp tác, cũng như bằng sự khoan dung, tha thứ cho nhau suốt cuộc đời.

Đứa ở xét công, vợ chồng xét nhân nghĩa.

Dĩ nhiên một khi “đạo nghĩa” đã là kinh điển trong ý nghĩa “thuỷ chung” thì không thể chỉ áp dụng cho vợ chồng mà còn áp dụng cho bất cứ ai, nhất là đối với bạn bè.

2.6. “Nghĩa” đòi hỏi sự “công bằng”

Công bằng là tạo cơ hội đồng đều cho tất cả mọi người. Con người “đạo nghĩa” không thể cho phép mình thiên vị trong cách đối xử. Để trả lời cho Tử Cống về câu hỏi điều gì có thể làm suốt đời, Khổng Tử trả lời: “Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân” (điều gì mình không thích thì đừng làm cho người khác). Câu nói này xác định sự công bằng cần có trong cách đối xử với tha nhân. Tuy nhiên, Khổng Tử nhìn công bằng qua lăng kính tiêu cực. Khổng Tử dạy là điều gì mình không thích thì đừng làm cho người khác, chứ Khổng Tử không dạy là hãy làm cho người khác điều mình muốn người khác làm cho mình. Như vậy có nghĩa là có những điều mình muốn có, nhưng không khẩn thiết là mình cũng nên muốn người khác có như mình. Người bình dân không học thức nhiều, nhưng trong trường hợp cổ võ đạo lý công bằng, lại có cái nhìn tích cực khi đề cập đến điều nên làm hơn là điều không nên làm để thực thi đạo công bằng.

Công bằng là đạo người ta ở đời. 

Có đi có lại mới toại lòng nhau. 

Ăn cho đều, kêu cho khắp. 

Ăn cho đều, kêu cho sòng. 

Ăn miếng chả, trả miếng nem. 

Ăn quả vả, trả quả sung 

Ăn cho no, đo cho thẳng. 

Ăn đều, tiêu sòng. 

Ân đền, oán trả. 

Ân tương, cừu báo. 

Hắc bạch phân minh. 

Ăn cho, buôn so. (ăn uống thì cho nhau được, nhưng buôn bán thì phải sòng phẳng). 

Ăn bánh trả tiền.

Ăn cái rau, trả cái dưa. 

Ăn cơm trả gạo, ăn cháo trả tiền. 

Có ơn phải sợ, có nợ phải trả. 

Ăn tám lạng, trả nửa cân (1 cân: 16 lạng). 

Ăn miếng chả, trả miếng bùi.

Ăn ngọt, trả bùi. 

Ăn miếng cho ngon, phải đờn [đền] cho đáng. 

Ăn thì dùa [lùa], thua thì chịu. 

Oán thì trả oán, ân thì trả ân.

Ơn đền ơn, oán trả oán.

Có vay, có trả mới thoả lòng nhau.

Của Bụt trả Bụt. 

Của Bụt thiêu cho Bụt. 

Của Trời trả Trời.

Hệ luận của công bằng là không phân biệt đối xử, nhất là phân biệt đối xử dựa vào phái tính, tuổi tác hay chỉ vì thiên vị. Đặc biệt trong văn hoá Việt cổ truyền, chịu ảnh hưởng nặng của văn hoá “trọng nam, khinh nữ” [nam nặng, nữ nhẹ] của Trung hoa: “nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô” [một trai là có, mười gái cũng như không], việc người bình dân Việt Nam khẳng định không nên phân biệt đối xử dựa trên phái tính hay tuổi tác là cả một cuộc cách mạng văn hoá lớn.

Đã đề cao công bằng thì đối kháng bất công là lẽ đương nhiên:

Con ông cháu cha. 

Người ăn bát mẻ, người nằm chiếu manh. 

Trời sao trời ở chẳng cân,

Người ăn không hết người mần chẳng ra.

Người thì mớ bảy, mớ ba,

Người thì áo rách như là áo tơi!

Trời sao trời ở chẳng công,

Người ba bốn vợ, người không vợ nào. 

Con vua thì được làm vua,

Con sãi ở chùa thì quét lá đa.

Con vua thì được làm vua,

Con nhà kẻ khó bắt cua suốt ngày. 

Con quan lại được làm quan,

Con nhà kẻ khó đốt than tối ngày. 

2.7. “Nghĩa” còn được được định nghĩa bằng phản đề

“Nghĩa” vừa được định nghĩa như là bao gồm ý niệm “tình yêu”, ý niệm “biết ơn và đền ơn”, ý niệm “đồng cam cộng khổ”, ý niệm “chung thuỷ”, và ý niệm “công bằng” là những thành tố ngữ nghĩa của từ “nghĩa”, tạo nên nội hàm của “nghĩa”. Những ý niệm này đã giới hạn không gian ngữ nghĩa của từ “nghĩa” rất nhiều. Định nghĩa hàn lâm về từ “nghĩa” là  “lẽ phải, đạo lý, công bằng, và bổn phận”. Những phạm trù này  không những bao gồm nhiều thành tố ngữ nghĩa hơn là những ý niệm của các thành tố vừa nêu trên mà còn có thể bao gồm những ý niệm – tuỳ theo bối cảnh văn hoá – có thể mâu thuẫn với những gì thông thường được xem là “lẽ phải, đạo lý, công bằng, và bổn phận” như việc “ăn thịt người” đã được dẫn chứng trước đây. 

Văn học bình dân còn giới hạn định nghĩa của từ “nghĩa” bằng cách trưng bày những ý niệm đối nghịch với phạm trù “nghĩa”, tức phủ định “nghĩa”. Sự phủ định này thường được tóm lược qua những cụm từ như “vong ơn”, “bội nghĩa”, “bạc tình”, “bạc nghĩa”, “dứt nghĩa”, “phụ nghĩa” và “bất nghĩa” được cụ thể hoá bằng những hoàn cảnh sống qua những câu ca dao như sau:

Lý vọng Phu 

Ca 

Bội nghĩa, vong ân.

Vô nhân, bạc nghĩa.

Có cam, phụ quý 

Có khế, ế chanh. 

Có lê, quên lựu; có trăng, quên đèn. 

Được chim bẻ ná, được cá quên nơm. 

Uống nước dễ quên người đào mạch.

Tham đó, bỏ đăng. 

Ăn cháo, đái bát. 

Ă cháo, đá bát. 

Đừng ăn cây táo mà rào cây sung.

Ăn mít, bỏ xơ; ăn cá, bỏ lờ. 

Ơn bằng cái dĩa, nghĩa bằng con ruồi. 

Mới yêu thì cũ cũng yêu,

Mới có mỹ miều, cũ có công lênh

2.8. “Oán thù” là phản đề phủ định “nghĩa”

“Oán thù” được dùng ở đây như một phản đề phủ định ý nghĩa của từ “nghĩa”. Có oán thù thì không có “đạo nghĩa”.

2.9. “Ác độc, gian manh” như là phản đề phủ định “nghĩa”  

Sự “ác độc, gian manh” được dùng như là một phản đề phủ định ý nghĩa của từ “nghĩa” và làm sáng tỏ hơn định nghĩa của từ “nghĩa”. 

Trăm mưu, nghìn kế; tay bế nhân luân. 

2.10. “Thất tín” như là phản đề phủ định “nghĩa

Văn học bình dân định nghĩa từ “nghĩa” bao gồm những thành tố “tình yêu”, “biết ơn và đền ơn”, “đồng cam cộng khổ”, “chung thuỷ” và “công bằng”. Để giới hạn cũng như làm sáng tỏ ý nghĩa của định nghĩa này, sự“thất tín” được sử dụng như là một phản đề phủ định “nghĩa”.

Một miệng, hai lòng.

Miệng thơn thới, dạ ớt ngâm. 

Miệng thủ thỉ, bụng quỷ ma. 

Bằng hữu chỉ ư tín 

2.11. “Lợi” như là phản đề tương phả nhưng quan hệ với “nghĩa” 

“Vong ơn, bội nghĩa”, “oán thù”, “ác độc, gian manh”, “thất tín” được dùng như là những phản đề của “nghĩa”, phản đề trong ý nghĩa phủ định “nghĩa” để làm sáng tỏ ý nghĩa của “nghĩa”. “Vong ơn, bội nghĩa”, “oán thù”, “ác độc, gian manh”, “thất tín” là không  đạo nghĩa. Mặt khác, “lợi” cũng là phản đề của “nghĩa”, nhưng là phản đề trong ý nghĩa tương phản với, chứ không phủ định “nghĩa”. Người có đạo nghĩa vẫn có thể đi tìm cái lợi nếu cái lợi đó hữu ích cho đại chúng hay không phải do sự tham lam, ích kỷ phục vụ quyền lợi cá nhân và làm hại người khác.

Mạnh Tử và nhất là Tuân Tử rất quyết liệt trong việc phủ định “lợi” để con người có thể thi hành “đạo nghĩa”. Nhưng Khổng Tử thì chỉ nói là khi thấy “lợi” thì phải nghĩ đến “nghĩa” (kiến lợi tư nghĩa). Điều này cho ta thấy “nghĩa” vẫn có liên hệ với “lợi” mặc dù tương phản với lợi. “Nghĩa” là kim chỉ nam điều hướng hành động phân biệt cái “lợi” hữu dụng và cái “lợi” bất nghĩa; phân biệt cái “lợi” mang tính ích kỷ chỉ thoả mãn quyền lợi cá nhân, xâm hại đến quyền lợi của người khác, hay cái “lợi” mang lại hạnh phúc cho đại quần chúng nhân dân, hay mang lại lợi ích cho bản thân, nhưng không phương hại đến hay tổn thương người khác.

Chúng ta hãy cùng nhau xem xét người bình dân Việt phủ nhận loại “lợi” nào.

Tiền là gạch, ngãi là vàng. 

Có vàng, quên thau.

Tiền tài nhân nghĩa tận. 

Trọng nghĩa, khinh tài 

Vàng tiêu lâu cũng hết, nghĩa đến chết vẫn còn. 

Vật khinh, tình trọng.

Trọng nghĩa, khinh tài.

Vị tình, vị nghĩa ; không ai vị đĩa xôi đầy.

Của đầy mình không bằng tình ăn ở. 

Được voi to, trâu bò chẳng kể.  

Ăn nhau, ruột thịt không từ.

Sống chết mặc bay, tiền thầy bỏ túi.

Thấy của thì tối mắt lại 

Những cái “lợi” mà người bình dân liệt kê trên đây bao gồm của cải vật chất, tiền bạc, danh vọng, và hương sắc đàn bà mới lạ nhằm thoả mãn sự tham lam, ham muốn ích kỷ cá nhân mà bỏ quên “đạo nghĩa”. Và sự tham lam, ham muốn ích kỷ này lại không phải do công khó làm ăn của chính bản thân tự tạo ra, mà chỉ là sự tham lam, ham muốn sở hữu của người khác có sẵn đem lại cho mình. Đây là những cái lợi tương phản với “nghĩa” và đeo đuổi những cái lợi này thì không thể thi hành “đạo nghĩa” được.

Tuy nhiên, cần mở một đấu ngoặc ở đây: Có một điểm quan trọng cần lưu ý để tránh hiểu lầm. Đó là có thể có người nghĩ rằng đại đa số người dân Việt Nam xem nhẹ của cải vật chất, tiền tài, và danh vọng, nhất là khi những cái lợi này chỉ để thoả mãn quyền lợi cá nhân. Không phải vậy. Họ chỉ xem nhẹ của cải vật chất, tiền tài, danh vọng trong tương quan với “nghĩa”; nếu chỉ vì vật chất, danh vọng cho cá nhân mà dẫm nát “nghĩa” thì “nghĩa” quan trọng hơn. Thực ra, họ vẫn đặt nặng vấn đề của cải và danh vọng cho bản thân và biết rằng muốn khá giả thì phải cần cù làm việc: “đại phú do thiên, tiểu phú do cần.” Họ cũng hiểu rằng muốn giàu sang thì phải làm nghề buôn bán: “phi thương bất phú”. Cho nên quan điểm “đạo nghĩa” của người dân Việt Nam không khẩn thiết đưa đến sự trì chậm về việc phát triển kinh tế quốc gia. Ngược lại, sự cần cù và kiên trì trong công ăn việc làm cũng như ý thức về tiềm năng của thương mại là những yếu tố có khả năng đem lại giàu sang cho đất nước.

2.12. “Nghĩa” là “lẽ phải”, là “đạo lý”.

Sau khi đã định nghĩa từ “nghĩa” là tình yêu, là sự biết ơn và đền ơn, là đồng cam cộng khổ,  là chung thuỷ và là công bằng; sau khi đã làm sáng tỏ thêm ý nghĩa của từ “nghĩa” bằng cách trưng dẫn những phản đề phủ định “nghĩa” như vong ơn, bội nghĩa, oán thù, ác độc, gian manh, thất tín; và sau khi đưa ra phản đề “lợi” tương phản nhưng liên hệ với “nghĩa”, văn học bình dân gói trọn “đạo nghĩa” lại trong cụm từ “lẽ phải”. Và lẽ phải trong trường hợp này chỉ có thể được cắt nghĩa là tình yêu, là sự biết ơn và đền ơn, là đồng cam cộng khổ, là sự chung thuỷ, là sự công bằng. Vong ơn, bội nghĩa, oán thù, độc ác, gian manh, thất tín là không “đạo nghĩa”, và từ chối thoả mãn sắc dục một cách bất chính, chiếm đoạt của cải, tiền tài, danh vọng thuộc quyền sở hữu của người khác để thoả mãn những nhu cầu ích kỷ cá nhân thì mới thực thi được “đạo nghĩa”.

3. Mẫu số chung giữa “nhân” và “nghĩa

Mặc dù qua những phân tách trên đây, chúng ta thấy “nhân” và “nghĩa” có những ý nghĩa riêng biệt. Ý nghĩa chủ đạo của “nhân” là lòng thương người, là tình yêu. Ngoài ra những ý nghĩa khác của “nhân” là sự kính trọng, lòng khoan dung, độ lượng, đức tính cần mẫn, và sự hiền lành. Ý nghĩa riêng biệt trổi bật nhất của “nghĩa” trong ca dao và tục ngữ là ý niệm “biết ơn và đền ơn”; tiếp theo là ý niệm “đồng cam cộng khổ”, ý niệm “thành tín”, ý niệm “chung thuỷ”, và ý niệm “công bằng”. Nhưng qua văn chương bình dân như đã dẫn chứng, chúng ta thấy có mẫu số chung giữa “nhân” và “nghĩa”: đó là lòng thương người, là tình yêu. Trong rất nhiều trường hợp, chúng ta thấy người bình dân dùng từ “nghĩa” và “nhân nghĩa” đồng nghĩa với tình yêu, và do đó gần như làm mờ nhạt sự khác biệt giữa “nhân” và “nghĩa” để cho cụm từ “nhân nghĩa” trở thành một đạo lý bao gồm tất cả các thành tố vừa nêu trên

4. Những nét đặc thù của văn học bình dân trong quan điểm “nhân nghĩa”

Trước tiên, chúng ta thấy rằng những quan niệm của Khổng giáo về “nhân nghĩa” là những ý niệm trừu tượng như “cung”, “khoan”, “tín”, “mẫn”, “huệ”. Những từ trừu tượng, cũng như những công thức toán học, có khả năng thu gọn nhiều thành tố ngữ nghĩa lại trong một số ít từ. Nhưng khác với các công thức toán học ở chỗ những công thức toán học có giới hạn rõ rệt khi khai triển. Giới hạn triển khai của những từ trừu tượng thường là bối cảnh văn hoá. Nhưng ngay cả cùng một môi trường văn hoá, ngữ nghĩa của những từ trừu tượng cũng không cho người ta thấy được những trường hợp cụ thể. Ví dụ từ “cung” được cắt nghĩa là sự kính trọng, nhưng ai kính trọng ai, kính trọng như thế nào, khi nào thì sự kính trọng được thi hành, khi nào thì không nên có sự kính trọng.

Văn học bình dân định nghĩa bằng cách đưa ra những trường hợp sống hằng ngày để cụ thể hoá những ý niệm trừu tượng (operational definition) ví dụ như khi định nghĩa từ “nhân” trong ý nghĩa “lòng thương người”, trong ý nghĩa “tình yêu” thì người bình dân nói đến tình yêu trước tiên đối với cha mẹ, rồi đối với vợ chồng, đối với anh chị em, và đối với những người khác. Hơn nữa, tình yêu này có một tiêu chuẩn khoanh lại giới hạn của tình yêu

Khi đề cập đến lòng thương người đối với tha nhân, người bình dân đối kháng thái độ thường có của của những người thuộc xã hội thượng lưu hay trung lưu cũ, có học và có thể được xem là đại diện cho khuôn vàng, thước ngọc của Khổng giáo. Những giai cấp xã hội này, trong đa số trường hợp, có thói quen đối xử với người giúp việc trong gia đình một cách tồi tệ, xem họ là “người ăn”, “đứa ở”, là “đày tớ” không xứng đáng với ý nghĩa nhân phẩm, mặc dù Khổng giáo không bao giờ khuyến khích cách hành sử như vậy. Nhưng thực tế đã khích động người bình dân chống đối hành vi tồi tệ này và đưa ra một đề nghị rất nhân bản.

Trong xã hội truyền thống cũ, người ta xem nhẹ vai trò và giá trị của phụ nữ và coi trọng nam giới. Không những người ta chỉ xem nhẹ mà thực sự là xem thường: “Nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô.”

Những nhà nghiên cứu hàn lâm thường phân biệt Khổng giáo hay Nho giáo chính thống với Tống Nho để chứng minh là Nho giáo chính thống không khinh miệt và áp chế phụ nữ như thế. Nhưng ở đây, chúng tôi chỉ đề cập đến những hệ quả của Khổng giáo nói chung đã ăn sâu vào tiềm thức của lớp sĩ phu trong thời kỳ cổ học và ảnh hưởng của những hệ quả này trên quần chúng cũng như những phản ứng của quần chúng đối với những hệ quả này. Phản ứng của quần chúng dân dã là đối kháng lại cách thức đối xử phân biệt dựa trên phái tính cũng như tuổi tác. Và xét theo góc cạnh bối cảnh văn hoá xã hội thì đây là một cuộc cách mạng vĩ đại.

Trở lại vấn đề ý nghĩa của “nhân nghĩa”, người bình dân – qua ca dao, tực ngữ — đã sử dụng một mô thức định nghĩa bao gồm hai phương pháp: (1) phương pháp khai triển nội hàm của từ và (2) phương pháp sử dụng phản đề. Phương pháp (2) là sáng kiến độc đáo của người bình dân Việt Nam. Khi định nghĩa “nhân”, Khổng Tử đã dùng phương pháp (1) định nghĩa “nhân” bao gồm những ý niệm cung, khoan, tín, mẫn, và huệ. Khi định nghĩa từ “nghĩa”, Mạnh Tử và Tuân Tử sử dụng phương pháp mà mới nhìn qua người ta nghĩ đến phương pháp phản đề, nhưng xét kỹ thì chỉ là phương pháp định nghĩa bằng “loại trừ” (definition by elimination). Định nghĩa của từ “nghĩa” theo Mạnh Tử và Tuân Tử gồm hai vế: “nghĩa và “lợi”. Hai vế này không đi đôi với nhau, và theo Khổng Tử thì cũng không phủ định nhau. Theo Mạnh Tử và Tuân Tử, muốn thực thi “đạo nghĩa” thì cần phải loại trừ “lợi”. Người bình dân Việt Nam, qua văn chương bình dân, đã định nghĩa từ “nghĩa” bằng cách khai triển nội hàm của “nghĩa”: “Nghĩa” gồm có những ý niệm như tình thương, đồng cam cộng khổ, biết ơn và đền ơn, thành tín, chung thuỷ, và công bằng. Ngoài ra, người bình dân còn dùng phương pháp phản đề bằng cách đưa ra những từ đối nghịch (opposites) phủ định ý nghĩa của từ “nghĩa” để giới hạn và làm sáng tỏ thêm ý nghĩa của từ “nghĩa”. Những từ như vong ơn, bội nghĩa, oán thù, ác độc, gian manh, thất tín là những từ đối nghịch phủ định ý nghĩa của từ “nghĩa” và làm sáng tỏ từ ý nghĩa của từ “nghĩa”: vong ơn, ác độc, thất tín… là không có đạo nghĩa. Phương pháp sử dụng những từ đối nghịch (use of opposites) để truy cứu ý nghĩa của các ý niệm (concept) mãi đến cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 mới được nhà ngữ học Thuỵ Sĩ Ferdinand de Saussure khai mở và đến những thập kỷ 60 và 70 của thế kỷ 20 mới được Jacques Derida khai triển qua triết thuyết giải cấu trúc (deconstructionism) của ông

Một điểm đặc thù khác của người bình dân Việt Nam khi khai triển nội hàm của từ “nhân”, người ta không thấy “thành tín” mà, thay vào đó, chỉ thấy đức tính “hiền lành” được sắp xếp như là một thành tố ngữ nghĩa của “nhân” thay đổi phần nào mô hình định nghĩa của Khổng Tử. Nhưng người ta lại thấy “thành tín” được đề cập từ một góc độ khác. Người ta thấy sự thiếu “thành tín” hay “thất tín” được sắp xếp như là một phản đề phủ định “nghĩa”. Nói cách khác, “thất tín” là không có đạo nghĩa. Và có lẽ, theo phương pháp loại suy, người ta cũng có thể kết luận “thất tín” đối nghịch (opposite) với “thành tín”, cho nên “thành tín” là thành tố ngữ nghĩa của “nghĩa” hơn là của “nhân”, như Khổng Tử đã sắp xếp. Ngoài ra, người bình dân – qua ca dao và tục ngữ — còn định nghĩa từ “nghĩa” bằng cách khai triển nội hàm của từ “nghĩa” bằng những thí dụ cụ thể về từng hoàn cảnh sống bao gồm những thành tố như là “tình yêu”, sự “biết ơn và đền ơn”, sự “đồng cam cộng khổ”, sự “chung thuỷ”, và “công bằng” với sự “biết ơn và đền ơn” như là thành tố cốt lõi; trong lúc Khổng Tử, Mạnh Tử và Tuân Tử định nghĩa “nghĩa” bằng cách bàn nhiều về “lợi” (trong sách Luận Ngữ, Khổng Tử đề cập đến “lợi” 24 lần) hoặc loại bỏ “lợi” (Mạnh Tử và Tuân Tử) để hiểu rõ ý nghĩa của “nghĩa” và để thực thi đạo “nghĩa”.

 

CHÚ THÍCH

¹ Đối lập nhau, nhưng có quan hệ với nhau (Đào Duy Anh, Hán-Việt Từ-Điển, 1957).

² Nguyễn Hiến Lê. Đại Cương Triết Học Trung Quốc. Nxb. Thanh Niên, tr. 404-405.

³ Chín chữ cù lao: (1) Sinh: cha mẹ đẻ ra, (2) Cúc: nâng đỡ, (3) Phủ: Vỗ về, (4) Súc: cho ăn, bú mớm, (5) Trưởng: nuôi dưỡng thể xác, (6) Dục: giáo huấn, (7) Cố: trông nom, (8) Phục: quấn quýt , săn sóc không rời tay, (9) Phúc: đùm bọc, bảo vệ.